Το Βερολίνο είναι μια πόλη ανεξάντλητη. Αν κάποιος επισκεφτόταν ένα μουσείο ή γκαλερί την ημέρα, κάθε μέρα, θα χρειαζόταν περίπου έξι μήνες για να τα επισκεφτεί όλα. Όταν έχεις τόσες πολλές επιλογές, πως επιλέγεις τι θα δεις μέσα σε δύο μέρες; Ο δικός μου αλγόριθμος είχε ως εξής: χωρίς να το πολυσκεφτείς διάλεξε κάποια σημεία από τα οποία θες να περάσεις. Άρχισε να περπατάς και να αφουγκράζεσαι την πόλη. Μη διστάσεις να επισκεφτείς κάτι που σου τραβάει την προσοχή.
Παρόλα αυτά υπήρξε μια δραστηριότητα που δεν κατάφερα να κάνω και το μετάνιωσα: την ξενάγηση στο υπόγειο Βερολίνο. 19 από τα 70 τούνελ που σκάφτηκαν για να διαφύγει κόσμος από το Ανατολικό στο Δυτικό Βερολίνο ήταν επιτυχημένα για περίπου 300 πολίτες. Ιστορίες που εκτυλίχθηκαν γύρω από αυτές τις στοές μοιάζουν βγαλμένες από κινηματογραφικά σενάρια. Προσθέτω αυτή τη δραστηριότητα ως κρατούμενο για την επόμενη επίσκεψή μου στο Βερολίνο!
(Δεν έχεις διαβάσει ακόμα για την πρώτη μέρα αυτού του ταξιδιού; Διάβασε το άρθρο Διημεράκι στο Βερολίνο – Ημέρα πρώτη για να πιάσεις το νήμα από την αρχή!)
Η δεύτερη ημέρα μου άρχισε με ένα ωραίο καφεδάκι στο Espressionisten, ένα χίπστερ-καφέ τρίτης γενιάς στη γειτονιά. Βασικά είναι περισσότερο από απλό (χίπστερ) καφέ. Μια μεγάλη συλλογή από αξεσουάρ και ποικίλα είδη καφέ βρίσκονται επιμελώς τοποθετημένα σε ράφια περιμένοντας υπομονετικά τον αγοραστή τους. Το αφεντικό -αν το πετύχεις εκεί- είναι πρόθυμο να σου εξηγήσει τη χρήση του κάθε αξεσουάρ και να σε βοηθήσει να διαλέξεις με βάση τις προτιμήσεις σου. Έχει γίνει πολύ σύνθετο πράμα ο καφές στις μέρες μας. Παλιά είχες το φραπεδάκι με επιλογές ζάχαρη και γάλα. Αυτά. Τώρα η επιλογή καφέ είναι λες και πας να ράψεις κουστούμι ή φόρεμα.
Είχα προγραμματίσει να ακολουθήσω ένα θεματικό free tour από το Guruwalks για την περιοχή του Kreuzberg. Τα free tour είναι ένας πολύ καλός τρόπος για να γνωρίσεις ενδιαφέροντα άτομα και να μάθεις κάποια πράγματα για το μέρος χωρίς να ξεπαραδιαστείς. Το συγκεκριμένο, ωστόσο, δε μου έκατσε καλά. Ο ξεναγός μου έκανε την έκπληξη και με έστησε! Κάποια στιγμή με ενημέρωσε ότι οι υπόλοιποι είχαν ακυρώσει. Δεν πτοήθηκα, όμως, και ξεκίνησα άμεσα την εφαρμογή του προσωπικού μου αλγορίθμου.
Το Βερολίνο έχει βαριά ιστορία την οποία και δεν κρύβει. Είναι η ιστορία της βαρβαρότητας και θηριωδίας του παγκόσμιου πολέμου που έχει αποτυπωθεί ανάγλυφα πάνω σε κάθε κτήριο και δρόμο της πόλης. Είναι ένα ανοιχτό μουσείο μνήμης για στιγμές που δε θα πρέπει να ζήσει ξανά η ανθρωπότητα. Περπατώντας προς τον πρώτο προορισμό μου αναλογίζομαι αν τελικά είμαστε ικανοί να μάθουμε από την ιστορία μας. Η σημερινή μου περιπλάνηση με οδήγησε σε τοποθεσίες μνήμης βγαλμένες από τις πιο μαύρες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας, αλλά και από στιγμές αυτοθυσίας.
Το πρώτο σημείο που μου κίνησε το ενδιαφέρον ήταν η έκθεση BlackBox: Kalter Krieg δίπλα στο Checkpoint Charlie, με φωτογραφίες και άλλα εκθέματα από τον ψυχρό πόλεμο. Με κέντρο το τείχος του Βερολίνου η έκθεση παρέχει πληροφορίες για τη μετακίνηση ανθρώπων και αγαθών κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου. Πολλοί είχαν προσπαθήσει να περάσουν παράνομα στην “άλλη πλευρά”. Κάποιοι τα είχαν καταφέρει. Οι περισσότεροι όχι. Εν μέρει φρόντισαν για αυτό οι μηχανικοί της Ανατολικής Γερμανίας. Παράδειγμα είναι ο “συνοριακός τοίχος 75”. Η προσθήκη ενός ανάστροφου λουκιού στην κορυφή του τοίχου εμπόδιζε κάποιον να σκαρφαλώσει. Στη δε βάση του τοποθετήθηκαν πέδιλα τα οποία έκαναν τον τοίχο αδιαπέραστο ακόμα και από οχήματα κατεδάφισης. Δυστυχώς, περισσότερα από 35 χρόνια μετά την πτώση του τείχους (και τη θριαμβολογία της Δύσης για το “τέλος της ιστορίας”) σήμερα βλέπουμε να υψώνονται νέα τείχη ανά τον κόσμο, σε στεριά και θάλασσα. Μυαλό δε βάζει ο άνθρωπος.
Στη διαδρομή προς την Πύλη του Βραδεμβούργου συνάντησα το μνημείο του Johann Georg Elser. Ο Elser ήταν Γερμανός ξυλουργός, ο οποίος σχεδίασε και εκτέλεσε μια απόπειρα δολοφονίας του Αδόλφου Χίτλερ. Κατασκεύασε και τοποθέτησε μια βόμβα στην εξέδρα που θα χρησιμοποιούσε ο Χίτλερ για μια ομιλία του. Απέτυχε, ωστόσο στο στόχο του, καθώς ο Φίρερ τελείωσε νωρίτερα από ότι αναμενόταν. Ο Έλσερ συνελήφθη και φυλακίστηκε μέχρι την εκτέλεσή του, μόλις ένα μήνα πριν την παράδοση της ναζιστικής Γερμανίας. Μου θύμισε το δικό μας Αλέξανδρο Παναγούλη, ο οποίος είχε επίσης εκτελέσει μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας του Έλληνα δικτάτορα. Εκείνος δεν είχε εκτελεστεί, λόγω διεθνούς κατακραυγής έναντι στην ποινή του, αλλά φυλακίστηκε και βασανίστηκε. Το άγαλμα του Αλέκου Παναγούλη βρίσκεται στην πλατεία Σανταρόζα, κοντά στην Ομόνοια.
Η Πύλη του Βραδεμβούργου βρίσκεται στο κέντρο της πόλης και αποτελεί το πιο αναγνωρίσιμο σημείο του Βερολίνου. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με σημαντικά ιστορικά γεγονότα της Γερμανίας, τα οποία σημάδεψαν όλο τον κόσμο κατά τον 20ο αιώνα. Θυμίζει αρχαιοελληνικό κατασκεύασμα, νεοκλασσικού ρυθμού. Στην κορυφή του στέκει η θεά Νίκη (Βικτώρια) πάνω σε άρμα που το σέρνουν τέσσερα άλογα. Η πύλη κατασκευάστηκε μεταξύ 1788-1791 και ήταν το μόνο κατασκεύασμα που έμεινε όρθιο μετά την κατεδάφιση των πρώτων τειχών του Βερολίνου το 1860. Εκείνα ήταν τα λεγόμενα “τελωνειακά τείχη του Βερολίνου“. Κάτι σαν το δακτύλιο της Αθήνας, αλλά σε τελωνείο φάση. Έμαθα και εγώ, λοιπόν, ότι το τείχος του Βερολίνου δεν έπεσε για πρώτη φορά το 1989, αλλά είχε πέσει πριν από αυτό και ο προ-πάππους του.
Πίσω στην Πύλη, λοιπόν. Ήταν το σημείο όπου γιορτάστηκε στις 30 Ιανουαρίου 1933 από τους Εθνικοσοσιαλιστές η ανάληψη της εξουσίας. Επίσης ήταν το μέρος που γιορτάστηκε η πτώση του τείχους του Βερολίνου (του “εγγονού”) στις 22 Δεκεμβρίου 1989. Η πύλη άνοιξε και ένωσε τα δύο τμήματα της πόλης μετά από 28 χρόνια διαχωρισμού, σημαίνοντας το “τέλος” του ψυχρού πολέμου.
Το τείχος του Βερολίνου διατήρησε διχοτομημένη την πόλη για 28 χρόνια, από το 1961 έως το 1989. Υπήρξε σύμβολο του ψυχρού πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Δύσης, αλλά και -μέσω της πτώσης του- σύμβολο απελευθέρωσης και επανένωσης. Πολλές ιστορίες έχουν γραφτεί για αυτό. Μία από αυτές αναφέρει ότι στη “ζώνη θανάτου” του τείχους κυκλοφορούσαν πολλά αγριοκούνελα, τα οποία ανεμπόδιστα σουλατσάριζαν πέρα-δόθε απολαμβάνοντας το Γερμανικό γρασίδι. Το ντοκιμαντέρ «Rabbit à la Berlin» αφηγείται πως ήταν να είσαι κουνέλι στο τείχος εκείνη την περίοδο. Μια άλλη είναι η ιστορία των τριών αδερφών Μπέθκε, οι οποίοι κατάφεραν να αποδράσουν ένας-ένας σε διάρκεια 12 ετών, χρησιμοποιώντας ένα φουσκωτό στρώμα, ένα τόξο, ένα αυτοσχέδιο zip line και δύο ελαφρυά αεροσκάφη. Αποφασισμένα και πολύ δημιουργικά τα αδέλφια!
Η διαδρομή μου ήταν ήδη μεγάλη, ο ήλιος με έλουζε ζεστός και ανελέητος και οι αντοχές μου ελαττώνονταν τάχιστα. Αποφάσισα ότι ήταν ώρα για φαγητό και μια δροσερή ανάπαυλα. Ξεκίνησα χωρίς δεύτερη σκέψη να πηγαίνω προς το Dada Falafel, το ναό του φαλάφελ στο Βερολίνο! Πήρα τη σωστή απόφαση. Έφαγα ένα σαντουιτσο-φαλάφελ, εξαιρετικό! Το συνόδεψα με αϊράν, το οποίο σερβίρεται με φυλλαράκια δυόσμου. Πολύ δροσερή πινελιά.
Η διαδρομή προς το Dada Falafel με αντάμειψε με μερικές ωραίες εικόνες της πόλης δίπλα στον ποταμό Spree. Καραβάκια πηγαινοφέρνουν τους τουρίστες, καφετέριες στην όχθη του ποταμού προσφέρουν μια στάση ανάπαυλας, τραίνα που περνάνε πάνω από τη γέφυρα. Πολυκοσμία γενικώς, αλλά είναι ωραία η αίσθηση να βλέπεις κόσμο να απολαμβάνει το ποτάμι (και -βεβαίως- είναι ωραίο το γεγονός ότι υπάρχει ακόμα ποτάμι μέσα στην πόλη, αντίθετα με το πως εξελίχθηκε π.χ. η Αθήνα, για να πούμε και τα του οίκου μας).
Φεύγοντας με γεμάτο το στομάχι και δροσισμένος συνέχισα το δρόμο μου με προορισμό το Petit Bijoux για να απολαύσω ένα καφεδάκι δίπλα στο ποτάμι και εγώ σαν σωστός τουρίστας. Οδεύοντας προς τον προορισμό μου σκέφτομαι ότι το Βερολίνο έχει ένα μοναδικό τρόπο να σου θυμίζει την ιστορικότητά του, ακόμα και όταν αντικρύζεις τα μοντέρνα γυάλινα κτίρια. Η Oranienburger Strasse βρίθει από αναμνήσεις ενός παρελθόντος που εμμένει να υπάρχει σήμερα, έστω και σαν αντανάκλαση, μήπως και παρ’ ελπίδα βάλει μυαλό η ανθρωπότητα από τα διδάγματα που μας κληροδότησαν οι προγόνοι μας. Το καθρέπτισμα, ωστόσο, δείχνει τις εικόνες αντίστροφα. Αν κάποιος το παραβλέψει αυτό θα πάρει λάθος μηνύματα.
Το Petit Bijoux είναι κλασσικό καφέ του Βερολίνου, δίπλα στο Spree και απέναντι από το Bode Museum. Ο Γιόχαν Έλερτ Μπόντε ήταν Γερμανός αστρονόμος που έζησε από τα μέσα του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα στο Βερολίνο. Είναι γνωστός για την προσπάθεια αποτύπωσης της τροχιάς και την απόδοση του ονόματος “Ουρανός” στον αντίστοιχο πλανήτη. Το 1801 εξέδωσε την “Ουρανογραφία”, έναν ουράνιο άτλαντα που αποτυπώνει καλλιτεχνικά τους αστερισμούς και προσπάθησε να αποδώσει με ακρίβεια τη θέση ουράνιων σωμάτων στο στερέωμα. Το όνομά του φέρει ένας κρατήρας στο βόρειο ημισφαίριο της Σελήνης, καθώς και ένας αστεροειδής.
Το μουσείο, ωστόσο, δεν ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του αστρονόμου, αλλά από τον πρώτο επιμελητή του, τον Βίλχελμ φον Μπόντε. Φιλοξενεί κυρίως Βυζαντινή και γοτθική τέχνη από τη βόρεια και νότια Ευρώπη. Βρίσκεται πάνω στο “νησί των μουσείων“, όπως ονομάζεται το βόρειο τμήμα του νησιού Spreeinsel που διχάζει τον ποταμό Spree. Το νησί νομάζεται έτσι από τα πέντε μουσεία που βρίσκονται πάνω σε αυτό: το Παλαιό Μουσείο (Altes Museum), το Νέο Μουσείο (Neues Museum), την Παλαιά Εθνική Πινακοθήκη (Alte Nationalgalerie) -δεν υπάρχει Νέα Εθνική Πινακοθήκη-, το Μουσείο Μπόντε (Bode-Museum) και το Μουσείο της Περγάμου (Pergamonmuseum). Το νησί των μουσείων είναι από τα μέρη που πρέπει να επισκευτεί κανείς στο Βερολίνο, αλλά θα χρειαστεί από μόνο του καμιά-δυο μερούλες.
Ο επόμενος σταθμός μου ήταν το Haus der Kulturen der Welt, 2.5 χιλιομετράκια από το Petit Bijoux. Δεν ακούγονται πολλά, αλλά με ντάλα ήλιο είναι αρκετά! Περνώντας από το πάρκο Tiergarten είδα στο βάθος μια κατασκήνωση με Παλαιστινιακές σημαίες. Ήταν στημένη κοντά στο μνημείο “Himmelschlüssel“, που σημαίνει “το κλειδί του ουρανού”. Δεν γνωρίζω αν ήταν σκόπιμο από τους διοργανωτές, αλλά με κατέλαβε μια βεβαιότητα ότι για να βρει κανείς “το κλειδί του ουρανού” πρέπει αναμβισβήτητα να περάσει από το καμπ της δικαιοσύνης.
Το “Σπίτι των Πολιτισμών του Κόσμου” είναι ένα πολιτιστικό κέντρο που φιλοξενεί εικαστικές τέχνες, χωρό, λογοτεχνία, θέατρο, μουσική κυρίως από Ασία, Αφρική και Λατινική Αμερική. Το κτίριο ήταν δωρεά των ΗΠΑ προς το Δυτικό Βερολίνο, τη δεκαετία του 1960. Στις 21 Μαΐου 1980 κατέρρευσε η οροφή του, σκοτώνοντας ένα δημοσιογράφο του “Radio Free Berlin” και τραυματίζοντας αρκετούς άλλους. Πολλοί οι συμβολισμοί!
Έξω από το κτίριο βρίσκεται ένα ιδιαίτερο γλυπτό του Χένρυ Μουρ, το οποίο ονόμασε “Large Divided Oval: Butterfly“, που θα μπορούσε να μεταφραστεί ως “Μεγάλο διαιρεμένο οβάλ: πεταλούδα”. Ο Μουρ ήταν βρεττανός γλύπτης της σύγχρονης τέχνης, του υπερρεαλισμού, του πριβιτισμού και του “καταλανικού μοντερνισμού” (Antoni Gaudi). Το συγκεκριμένο γλυπτό φαίνεται να είναι σε αρμονία με το παρακείμενο κτίριο και τον περιβάλλοντα χώρο. Παρά το βάρος των 8 τόννων έχεις την εντύπωση ότι ακουμπάει ανάλαφρα στο νερό της μικρής λίμνης. Νομίζω ότι ο Μουρ θα μπορούσε να κάνει σοβαρή καριέρα και ως διαιτολόγος.
Ο τελευταίος μου προορισμός πριν το τέλος της ημέρας είναι η εικαστική έκθεση της Yoko Ono “Music of the mind”, στο μουσείο Gropius Bau. Τη Γιόκο Όνο την είχα στο μυαλό μου ως τη γυναίκα του Τζον Λένον. Δεν είχε τύχει να αναζητήσω την καλλιτεχνική τροχιά της μέχρι εκείνη την ημέρα. Η έκθεση μου προσέφερε αυτή την ευκαιρία μέσα από περισσότερα από 200 έργα της καλλιτέχνιδας. Από φωτογραφίες και ηχητικά μέχρι ποίηση, installations, ταινίες, μουσική. Η καλλιτεχνική της διαδρομή ομολογουμένως ήταν ρηξικέλευθη και πολυσχιδής. Οι ποιητικές της “προτροπές” (“instructions”) μου έκαναν πολύ εντύπωση. Μου άρεσε επίσης πολύ το δωμάτιο με τη βάρκα. Ο μπλε χρωματισμός είναι αποτέλεσμα της γραφής από επισκέπτες με μπλε μαρκαδόρο. Πολύ συμμετοχικό και εντυπωσιακό έργο! Επίσης μου τράβηξε την προσοχή η ξύλινη σκάλα. Μια παρόμοια έχουμε στο μπαλκόνι μας για τα μικρά γλαστράκια. Αλλά μας πιάνει αρκετό χώρο και δεν έχουμε που να βάλουμε την ψησταριά.
Την ίδια περίοδο το μουσείο φιλοξενούσε την έκθεση της Vaginal Davis. Δεν την γνώριζα. Ήταν ωστόσο πολύ εξτρίμ για τα γούστα μου και τη διέσχισα μάλλον γρήγορα. Μου έκαναν εντύπωση τα σκίτσα της πάνω στον τοίχο με χαρακτήρες από το μάγο του Οζ. Η Ασιάτισσα επισκέπτρια που συνάντησα στην αίθουσα φαινόταν να είναι βγαλμένη από το μυθιστόρημα! Η συγκεκριμένη ενότητα είχε τον (μάλλον προκλητικό) τίτλο: “Naked on my Ozgoad: Fausthaus – Anal Deep Throat”.
Αφιέρωσα στο μουσείο περίπου τρεις ώρες. Επιστρέφοντας στο ξενοδοχείο διέσχισα την παρακείμενη υπαίθρια έκθεση “Βερολίνο 1933 – 1945: μεταξύ προπαγάνδας και τρόμου“. Η έκθεση είναι στημένη κατά μήκος τμήματος του τείχους του Βερολίνου, το οποίο είναι εμφανές πίσω από τα διάφανα πάνελ με φωτογραφίες, αφίσες και αποκόμματα εφημερίδων της εποχής. Αναδεικνύει, μεταξύ άλλων, την αποτελεσματικότητα του μηχανισμού προπαγάνδας των ναζί για την επικράτηση του ναζισμού σε μια ολόκληρη κοινωνία. Εντύπωση κάνει η αφίσα του Χίτλερ με το φτυάρι στο χέρι, η οποία προπαγανδίζει τη δήθεν αποτελεσματικότητα του ναζιστικού κράτους στον τομέα των υποδομών (κάθε ομοιότητα με τα “του οίκου μας” είναι εντελώς συμπτωματική).
Καθότι δεν ήθελα, ωστόσο, να τελειώσω την ημέρα μου με μια “έκθεση του τρόμου”, το ίδιο βράδι πήγα για μπυρίτσα στο BRLO biergarten, ένα από τους διάσημους “μπυρόκηπους” (biergarten) του Βερολίνου. Μου φάνηκε περίεργο να περπατάω στο δρόμο στις 10 το βράδι και με τον ουρανό να αντανακλά ακόμα το φως της μέρας! Ακόμα πιο περίεργο μου φάνηκε, βέβαια, όταν πήγα να πάρω κάτι να φάω μαζί με τη μπύρα μου και μου είπαν ότι ήταν αργά και πως η κουζίνα είχε ήδη κλείσει! Στιγμιαία με κατέλαβε ένας τρόμος. Ήταν γραφτό να τελειώσει έτσι η μέρα μου 🙁 Πως γίνεται να είναι μέρα ακόμα και η κουζίνα να έχει κλείσει; Ωστόσο το ότι ήταν ήδη αργά το μαρτυρούσαν οι άδειοι πάγκοι της αυλής. Παρά την επιμονή του φωτός της μέρας, όλα μου έλεγαν ότι είναι ώρα να πάω πίσω στο δωμάτιό μου.
Η επόμενη μέρα ήταν ημέρα αναχώρησης. Ευτυχώς είχα προνοήσει να κλείσω απογευματινή πτήση και έτσι είχα λίγο χρόνο ακόμα για μια τελευταία εξερεύνηση. Η περιπλάνησή μου αυτή τη φορά με έφερε στο Tomasa (Google maps), ένα καταπληκτικό καφέ-εστιατόριο στο Viktoriapark (Wikipedia, Αγγλικά). Το καλοκαιράκι λειτουργεί ένας τεχνητός καταρράκτης στο πάρκο, ο οποίος ρέει από το μπρούτζινο μνημείο των “πολέμων της απελευθέρωσης” έως τη συμβολή των οδών Großbeerenstraße και Kreuzbergstraße.
Στη διαδρομή προς το Tomasa συνάντησα ένα άλλο μπρούτζινο μνημείο, το οποίο ονομάζεται “Der Seltene Fang”. Εμείς θα το λέγαμε “η σπάνια ψαριά”. Σε πρώτη ανάγνωση φαίνεται να απεικονίζει ένα ψαρά να κρατάει σθεναρά μια γοργόνα, η οποία προσπαθεί να ξεφύγει. Σε άλλες απεικονίσεις της ίδιας παράστασης από τον γλύπτη Friedrich Hüllweck (1870-1945) η γοργόνα φαίνεται να προσπαθεί να τραβήξει τον ψαρά μαζί της στο βυθό. Με βάση την εμπειρία του Οδυσσέα, μάλλον το δεύτερο είναι το πιθανότερο.
Πίσω στο Tomasa καφέ, όμως. Είναι ένα κτίριο που θυμίζει άλλες εποχές, περιτριγυρισμένο από ένα όμορφο κήπο. Τα δωμάτια φέρνουν στο νου Βικτωριανό ανάκτορο και το καθένα σε προσκαλεί να το εξερευνήσεις. Το highlight, ωστόσο, είναι το πρωινό που σερβίρουν! Είναι το σωστό Γερμανικό πρωινό που “σε στένει”, που λέμε και στο χωριό μου. Είναι υπέρ-κομπλέ για ένα άτομο. Είναι μάλλον πιο κατάλληλο για δύο άτομα. Και το καφεδάκι τους πολύ τίμιο. Φεύγοντας τράβηξα μια φωτογραφία από την κουζίνα τους. Την τύπωσα και την έβαλα πάνω από το τραπεζάκι της κουζίνας μου..
Βερολίνο, auf wiedersehen! Θα έρθω ξανά, σύντομα.